Edebiyatımızda Aruzla Yazılan İlk Eser: Kutadgu Bilig

Mutluluk veren bilgi, yazılı edebiyatımızın İslam kültürüne ait etkilerin ilk kez görüldüğü Kutadgu Bilig adlı bu eser Yusuf Has Hacip tarafından 1070 senesinde yazılmıştır.

Siyasetname özelliğine sahip eser olan Kutadgu Bilig, Türk dilini araştırma amacıyla başvuru yapılmış kaynaktır. Aruz ölçüsüyle yazılmış olan bir eser olma yönüyle de dikkat çeken Kutadgu Bilig adlı eserde, mesnevi niteliğinde adalet, devlet otoritesi ve toplum yaşantısı üzerine bilgiler veren, öğretici türde yazılmış bir kaynaktır. Doğu Karahanlı devletinin hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han’a ithaf edilen bu eser, Orta Türkçe özelliğindedir. Hakaniye lehçesinin kullanıldığı, iki dünya hayatını da kazanmak için doğru yolu sunmanın etkisini nakletmeyi amaçlayan eser, aruz vezni ile yazılarak tamamlanmıştır.

Aruz Vezni

Kökeni Arapça kelime olan Aruz, edebi anlamda ölçü olarak eser içinde yer almış mısraların hecelerinin uzunluğu ve kısalığının belli kurallar dahilinde oluşturulmasıdır. Divan edebiyatının en sık kullanılan ölçüsü olan Aruz vezni, ilk olarak Arap edebiyatı sonrasında Fars edebiyatında kullanılmaya başlanmış. İslam’ın etkisine dahil olan Türk devletlerinde ise 11. yüzyılda şairlerce edebi çalışmalarda kullanılmıştır. Karahanlılar aruz ölçüsünü kullanan devlet olmuştur. Aruzun her ne kadar Türk diline uyumunun zorluğu söz konusu olsa da Türkçede yer alan kısa bazı kelimelerin uzun okunması yoluyla Arap ve Fars kelimelerin dilimize dahil edilmesiyle zengin bir dil olmuştur. Ancak bu yabancı kökenli ifadelerin dilimizde oluşturduğu kavram karmaşası daha sonrasında bu kelimelerin Türkçe ifadelerinin oluşturulmasıyla etkili anlatım özelliğine kavuşmuştur.

Ayrıca ilk yerli tiyatro eserimiz: İbrahim Şinasi'nin Şair Evlenmesi bilgilerini inceleyebilirsiniz.

Yusuf Has Hacib Kimdir?

Karahanlı devletinin şair, devlet adamı ve yazarlarından olan Yusuf Has Hacib, 1017’de Balasagun’da dünyaya geldi. Dönemin güçlü ilk Türk-İslam devletlerinden olan Karahanlılar’ın yaşamına dair çok fazla kaynağın günümüze ulaşamaması kadar döneme ışık tutan Kutadgu Bilig adlı eserin yazarı Yusuf Has Hacib hakkında da kaynaklar sınırlıdır. Astronomi ilmiyle de yakından ilgilenmiş olan Yusuf Has Hacib, Farsça ve Arapça eğitimleri almış Türkçede yer alan nazım şeklini de mesnevi türünde ilk kez siyasetname olarak ortaya koymuştur. Yusuf Has Hacib, mutluluk veren bilgi adıyla günümüze uyarlanan Kutadgu Bilig adlı eserini 50 yaşında iken, tam 18 ay gibi bir sürede tamamlamış ve Uluğ Kara Buğra Han’ a takdim etmiştir. Bu iyi niyete karşın dönemin hükümdarı Uluğ Kara Buğra Han, “Ulu Has Hacib” unvanını kendisine layık görmüş ve Kaşgar bölgesine vezir yardımcısı olarak Yusuf Has Hacib’i atamıştır. Kutadgu Bilig yazarı Yusuf Has Hacib, 1077 senesinde Kaşgar’da vefat etmiştir.

Kutadgu Bilig ve Özellikleri

Edebiyatımızın aruz ölçüsüyle yazılan ilk eseri olan Kutadgu Bilig, 88 başlıktan oluşan 6645 beyitlik eser olarak tanımlanır. Esere ait giriş cümlesi, Allah’a şükür ederek, peygamberimiz ve dört halifeye teşekkürler edilerek başlamaktadır.

Kutadgu Bilig adlı yapıtta dört ana karakter ve birbirleriyle olan diyalogları dikkat çekmektedir.

Bu dört ana karakterin isimleri sırasıyla: Küntogdı- Adaleti temsil eden hükümdar, Aytoldı- Mutluluğu ve devleti temsil eden vezir,  Ögdülmüş- Aklı ve mantığı temsil eden vezir, Odgurmış- akıbeti- sağduyu ve hayatın sonunu temsil eden derviştir. Kutadgu Bilig’in yapısında yer alan kelimelerden Kut, saadeti ifade eder. İsim fiil özelliği katan -ad ekine gelen gu ifadesiyle birleşince “Mutluluk veren” anlamında kullanılmıştır. Bilgi ifadesinin karşılığı olan bilig sözcüğü eklenince ortaya çıkan Kutadgu Bilig adlı eserle ilgili, Yusuf Has Hacip, eserde yer alan bazı beyitlerinde kitabın anlamı üzerine açıklamalar yapmıştır. Bu açıklamalarda ise şu ifadelere yer verilmiştir.

• “Kitabın adını Kutadgu Bilig koydum; Okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin.” (Beyit 350)
• “İnsan her iki dünyayı devletle elinde tutarsa; Mesud olur, bu sözüm doğrudur.” (Beyit 352)
• “Ben sözümü söyledim ve kitabı yazdım. Bu kitap uzanıp, her iki dünyayı tutan bir eldir.” (Beyit 351)

Kitabın baştan sonra kadar eserde adı geçen dört karakter ve aralarında gelişen diyaloglarla sürdüğünü belirtmeliyiz. İyiliğin vicdana olan şükrü, bilginin ve gerçekliğe ulaşmanın kişiye yararları, devletin nitelikleri, hükümdarların görevleri ve özellikleri, dünyaya ait kusurlar, ahireti kazanmaya giden yolların anlatıldığı bu eserde geniş kapsamlı, öğretici akıllar sunulan pek çok konu kitaba dahil edilmiştir.

Yönetimde yer alan beylere yapılan hizmetin yöntemleri, aile, evlilik ve çocuk eğitimi, zengin ve fakir ilişkileri, ziyafet ve ziyaret kültürü, dürüstlüğün önemi, alimler, toprakla ve hayvanla uğraşanlar, müneccimler ve satıcılara değin çok fazla konu diyalogların beraberinde nasihatler telkin edilmektedir. Dünya mutluluktan iyi ve doğru olmakla kazanılacağını yansıtan ifadelerin yer aldığı kitapta aruz ölçüsü yer almaktadır. Eserin, aruz ölçüsüyle yazılmış olan 44 beyitten oluşan kısımda, gençliğine üzülüp yaşlılığa kahredilen ihtiyarlığın işlendiği bölüm yer almaktadır. Beyit-6521 ve beyit-6564 arası olan kısım (Failün failün failün failün) vezniyle aa, ba ca ölçüsüyle kaside özelliğinde devam etmiştir. Kutadgu Bilig yazarı Yusuf Has Hacib’in kendisine nasihatını ortaya koyduğu 40 beyitlik bölümde aynı vezin biçimini kullanmaya devam etmiştir. Diyaloglardan oluşan metinlere yer verildiği için temsil özelliği de olan eser, yarı hikaye olma yönüyle de ilgi çekicidir. Canlı betimleme ögelerinin yer aldığı Kutadgu Bilig, yazarın kendi kendisine yakındığı ve akıllar verdiği bölümleriyle de monolog olma özelliğine sahiptir. Eserde yer alan dörtlükler 173 adettir. Kutadgu Bilig adlı bu didaktik mesnevi türündeki esere ait, bilinen üç nüsha, Mısır, Viyana ve Fergana kentlerinde yer almaktadır.

Sevgiliye hediye edilebilecek en güzel kitap fikirleri bilgilerine de bakabilirsiniz.

Kutadgu Bilig’e Ait Bazı Sözler

• Akıl süsü dil, dil süsü sözdür. İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. İnsan sözünü dil dili ile söyler; sözü iyi olursa, yüzü parlar.
• Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünyada kalır; onun kısmetine ancak iki top bez (kefen) düşer.
• Bütün iyilikler bilginin faydasıdır. Bilgi ile göğe dahi yol bulunur.
• Bu dünya renkli gölge gibidir, onun peşine düşersen kaçar; sen kaçarsan o seni kovalar...
• Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam, tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibari günden güne azalır.
• Diline ve gözüne sahip ol, boğazına dikkat et; az ye, fakat helal ye.
• Ey asil insan! insanlığı elinden bırakma; insanlığa karşı daima insanlıkla muamele et.
• Doğan ölür, ondan eser olarak söz kalır. Sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.
• Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama. Fayda görmezse, sana düşman olur, ondan vazgeç.
• İnsan, binlerce yaşasa, arzu ettiği şeylere kavuşsa bile, yine dileği bitmez.
• Fenalık cahillikten doğar, hastalıklar kötülükler hep aynı noksanlıktan ileri gelir. Fakat tedavi ile hastalara şifa verilebilir; terbiye ile kötüler iyi edilebilir; okumak yoluyla da bilgisizlere bilgi verilmiş olur.
• Bütün halka içten gelen merhamet göster.
• Her sözü söz diye ağzından çıkarma. Lüzumlu olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle.
• Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevinç istersen kaygı ile birlikte bulunur.
• Her mahlûk kendi nasibini alır. Yürüyenler yiyeceklerini ve uçanlar da yemlerini bulurlar.