Uzunluk ölçüsü, nesnelerin boyutunu enine ve boyuna ölçmek amacıyla düşünülmüş bir sistem olmakla birlikte dünya üzerinde pek çok farklı ulus eski zamanlarda kendi ölçü sistemlerini kullanmaktaydı. Tabii ekonomik ilişkilerde ortaya çıkan bu dengesizlik, adaletçi bir yaklaşımdan uzak olarak görülmeye başlandı. Günümüzde kullanılan bir ölçü aracı eski zaman şartlarıyla değerlendirildiğinde birebir karşılığını bulmayan farklı rakamlara denk gelmektedir. Bu da aslında o dönemin şartlarına göre hesaplama yapılırken yaşanılan güçlükleri de ifade etmektedir.

1. Çarşı Arşını

Türk insanının eski zaman toplumlarında sıkça kullandığı ve belki metot olarak daha karmaşık olan bir ölçü birimidir, çarşı arşını. Özellikle satıcıların pazar yerlerinde kullandığı bilinen çarşı arşınında, 1 arşın 68 santimetreye denk gelen bir ölçüttür. Arşın ölçüsünün kullanım alanına göre değiştiğini söylemek de mümkün. Örneğin, mimari alanda bir yapının inşası için tertip edilmiş uzunluk arşını, 75,8 santim olarak belirtilmektedir. Bu uzunluk birimi III. Selim zamanında, mimar arşını olarak tamamen değiştirildi. Uzunluk birimi olarak adlandırılan, kirah, rubu, arşın ve endazenin birbirine dönüştürülmesi de kuşkusuz büyüklük oranlarını bilmekten geçiyor. Mesela, 1 endaze 8 rubuya, 1 çarşı arşını yine 8 rubuya denk gelir. 1 rubu aynı zamanda 2 kirah olarak bilinmektedir.

Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler için linkteki yazımıza bakabilirsiniz.

2. Endaze

Osmanlı döneminde 65 santimetreye karşılık geldiği bilinen endaze, günümüzde metrenin karşılığı olarak kullanılan bir ölçü birimidir. Arşınla beraber kullanıldığı bilinen endaze sözcüğü Farsça bir kelime olan “Endahten” kelimesinden türetilmiştir. Ölçmek anlamına gelmiş olan Endaz sözcüğüne eklenen ha ekiyle birlikte küçük arşın sözü karşılık bulmuştur. Özellikle dönemin kumaş satıcıları arasında kullanım alanı bulmuş ölçü birimi olan endaze, Atatürk’ün 26 Mart 1931 yılında uzunluk ve ölçü birimleri hakkında yaptığı kanun değişikliğiyle ölçü birimi olmaktan çıkarılmıştır. Metre kullanımına geçilmesine dek toplumda uzunluk birimi olarak endaze yaygın şekilde kullanılmıştır.

3. Hat

Eski uzunluk ölçüsü birimlerinden hat, en küçük ölçü birimlerinden sayılmaktadır. Modern denklikte, 0.00263 metreye karşılık gelmektedir.

4. Rubu

Yine eski zaman ölçü birimi olan Rubu, metre cinsinden ifade edildiğinde 0,085 metreye denk gelmektedir.

5. Zirai

Eski Türk toplumlarının kullandığı uzunluk ölçü birimi zirai, mesafe olarak parmak ucundan başlayıp dirseğe kadar olan bölümü ifade eden bir uzunluk birimidir. Ölçüm değeri 75 ila 90 cm arasında değişen uzunluğa sahiptir.

6. Kulaç

Uzunluğu bir insan boyunu neredeyse karşılayan kulaç ölçü birimi de eskiden metrenin yerine kullanılan uzunluk ölçüsüydü. Halk dilinde kolaç olarak da adlanmış olan bu birim, iki yana açılmış kolların parmak ucunu işaret eden bölgenin hesaplanışı olarak dönüşümü yapılan birimdi. Modern ölçüye göre kıyasta 183 santime denk geldiği belirtilmektedir.

7. Berid

Osmanlı dönemine ait uzunluk ölçülerinden Berid, modern denklikte 22.740  metreye denk gelen daha çok Arap toplumlarından alınarak Osmanlı döneminde kullanılmış olan ölçü sistemidir. Kolların parmak ucunu işaret eden bölgenin hesaplanışı olarak dönüşümü yapılan birimdi. Modern ölçüye göre kıyasta 183 santime denk geldiği belirtilmektedir

Türklerin tarih boyunca kullandığı takvimleri okumak isterseniz linkteki yazımıza bakabilirsiniz.

8. Fersah

Yine Osmanlı döneminde özellikle denizcilik alanında bir mesafenin ölçümlenmesi için kullanılan fersah, 12 binlik bir adımın veya 1 saatlik yola gelindiğinin ölçüsü olarak karşılanmıştır. Arap ve Fars toplumlarında farklı birimleri olduğu belirtilen fersah günümüz şartlarında 3 deniz miline karşılık gelmektedir. Yani modern denkliğe dönüştürüldüğü zaman 1 fersah 5.556 metre sayılmaktadır. Aynı zamanda bir atın yol aldığı 1 saatlik mesafe 1 fersah olarak kabul edilmekteydi.

9. Dönüm

Osmanlı dönemi ve öncesinden bu yana alan hesaplamak için kullanılan dönüm, günümüzde de metrekareye uyarlanmış haliyle kullanılmaktadır. Eski zamana ait bir alanın dönümü için 919 metrekare alan söz konusuyken modern zamanda bu alan 2500 metrekareye karşılık gelmektedir.

10. Merhale

Yine eskiden kullandığımız bir uzunluk ölçme aracı olan merhale, 45480 metreye karşılık gelen 8 fersah uzaklığı temsil eden bir uzunluk aracıdır. Özellikle Osmanlı dönemine ait toplumlarda geniş hacimli alanların ölçülmesinde merhale için örnek vermek gerekirse 1 merhale=2 berid, 1 berid=4 fersah, 1 mimari arşını=2 ayak, 2 ayak=24 parmak şeklinde dönüşüm yapılabilmektedir.