Pek çok bitki, hayvan ve hatta insan topluluğu için nehirler adeta can damarıdır. Ancak dünyadaki bazı nehirler ürkütücü şekilde barajlar altında kalarak bozulmuş, kirlenmiş ve taşmıştır. Colorado’dan İndus Vadisi’ne dek dünyanın en büyük nehirlerinden bazıları çoğu zaman gerçek sonlarına ulaşmamaktadır çünkü insanlar tarım, sanayi ve belediye kullanımı için nehir sularının yönünü değiştirmiştir. Kullanılabilir arazi alanı en üst düzeye çıkarılarak doğa evcilleştirilmeye devam ettikçe diğer nehirlerin üstü de tamamen kapanmıştır.

Peki nehirler beton ve toprak katmanlarının altına gömüldüğünde, zamanında gelişebilen tatlı su ekosistemlerine ne olur? Çok azı yeraltı yaşamına ayak uydurabilir. İşte ayak uydurabilen nehirler, dünyadaki yeraltından giden nehirler…

1. Sunswick Nehri, New York

New York, Queens’teki Sunswick Nehri 1800’lerin sonlarında şehirde betonun genişlemesine kurban giden nehirlerdendir. 1870’lerin haritalarında görülebilen Sunswick Nehri, kısa sürede tamamen betonla kaplanmıştır.

Şimdiki hali şehir gezgini Steve Duncan tarafından fotoğrafla belgelenmiştir. Ve bu fotoğrafta nehir yalnızca gömülü kanalizasyonlara benzeyen borulardan akan az miktarda su kaynağı gibi görülmektedir. Duncan, kanallarla ilgili yaptığı araştırmalara dayanarak nehrin gömülme sürecinin birkaç aşamada gerçekleştiğini düşünmektedir.

2. Tibbetts Çayı, New York

Bronx’un kuzeyinden başlayan ve ardından doldurduğu küçük gölün bulunduğu Van Cortlandt Parkı’na akan Tibbetts Çayı, daha sonra tarihi gelişmeler sayesinde Tibbett Bulvarı’nın yeraltına yönlendirilmiştir. Ardından Bronx’un altından büyük ve çift kanallı kanalizasyon yoluyla akmaya başlamış ve 1890’larda Manhattan sınırını şekillendiren Harlem Nehri’nin gemi kanalına ulaşmıştır.

Şehir gelişmelerinden önce ise bölgede yaşayan Lenape yerlileri, nehrin tatlı suyundan ve çevresindeki misk sıçanları, rakunlar, kokarcalar, tavşanlar, pek çok kuş ve balık türünü içeren av hayvanlarından yararlanmıştır. Hatta yerliler nehre, ‘pürüzsüz veya küçük taşlar’ anlamına gelen Mosholu ismini vermişlerdir. 1690’larda mülk sahibi Jacobus Van Cortlandt kereste fabrikasına ve değirmenine güç sağlamak adına gölün üzerine küçük baraj inşa edince şehirleşme başlamıştır.

1888’de parkın olduğu alan New York sınırları içerisine alınmıştır. Günümüzde Tibbetts Brook’un yalnızca küçük kısmı yer üstündedir. Şehirden nehre toksinlerin akışı, suyun kalitesi için hala sorun olmaya devam etmektedir. Hatta 1961’de dereye sızan kirlilik, göldeki binlerce balığın ölmesine yol açmıştır.

3. Sawmill Nehri, New York

Hudson Nehri’nin kolu olan Sawmill, New York’taki Chappaqua’dan şehrin hemen kuzeyindeki Yonkers’a yaklaşık 37 kilometre boyunca akmaktadır. 1900’lerin başından beriyse nehrin son 600 metresi Yonkers şehir merkezinin altındaki kanala gömülmüştür. Nehrin kaplanma süreci ise yavaş ilerlemiştir. İlk olarak üzerine köprüler yapılmıştır. Yonkers sanayileştikçe köprüler daha da büyümüş ve birbirlerine yakınlaşmıştır.

En sonunda tamamen kaplanan nehir, doğal olarak kirlilik ve yoğun şehirleşmeden mustarip olmuştur. Yonkers için 3 milyar dolarlık yeniden geliştirme projesinin parçası olarak nehrin gömülü kısmının çoğunu gün ışığına kavuşturmak üzere 2007’de 34 milyon dolarlık plan onaylanmıştır. Bilim insanları nehri gün ışığına kavuşturmanın su kalitesini daha sağlıklı yapacağını ummaktadır.

4. Park Nehri, Hartford

Connecticut, Hartford’un altındaki Park Nehri, 1940’larda ABD Ordusu’nun Mühendisler Birliği tarafından yönlendirilmiştir. Nehir, kentin batı yakasını kendisinden daha büyük olan Connecticut Nehri’ne bağlasa da uzun zaman kanalizasyon ve endüstriyel atıklar için çöplük alanı olarak kullanılmıştır. Hatta kötü kokusu yüzünden uzun süredir Hog Nehri olarak adlandırılan Park Nehri, yüzeyin 30-50 fit altına gömülmüştür.

Hala eyaletin başkenti ve ana halk kütüphanesinin altında akmaktadır. Günümüzde birkaç gözü pek şehirli gezgin gömülü nehirde kanolarla kürek bile çekmektedir.

5. Neglinnaya Nehri, Moskova

Neglinka Nehri olarak da tanınan nehir, kuzeyden güneye Moskova şehri boyunca akmaktaydı. Ta ki 7,5 kilometrelik tünellerde yeraltına gömülene kadar…

Günümüzde iki farklı açıklıktan Moskova Nehri’ne akmaktadır. Hatta Kremlin Sarayı, Neglinka Nehri’nin batısında, kanalın hendekle doldurulduğu tepenin üzerine inşa edilmiştir. Zamanla bölge sakinleri nehrin taşınmasından bıkınca 1792’de nehrin rotası yeni kanala çevrilmiş ve orijinal yatağını doldurmuştur. 1812’deki yıkıcı yangından sonra nehir aşırı derecede kirlendiği için mühendisler onu tonozla kapatmışlardır. Sonraki yıllarda ise, var olan tüneller genişletilmiş ve ek tüneller inşa edilmiştir.

6. Wein Nehri, Viyana

Wein Nehri, uzun zaman önce Viyana’nın yeraltına mahkûm olmuş ve burada şehrin kanalizasyon sistemine entegre edilmiştir. Hatta klasik film hayranları bu meşhur tüneli, savaş sonrası Viyana’sında geçen 1949 yapımı Orson Welles filmi The Third Man (Üçüncü Adam)’dan tanıyabilir.

7. Bradford Beck Nehri

Harikulade kemerleriyle dikkat çeken yapılar, İngiltere’nin Bradford şehrindeki yeraltı Bradforck Beck Nehri boyunca görülebilmektedir.

Şehir gezgini ve fotoğrafçısı Steve Duncan yeraltı nehirlerini aramak için dünyayı dolaştığı sırada, bu nehrin 1880’lerde inşa edilen Viktorya dönemi yapısı olan Bradford Belediye Binası’nın altına yerleştiğini düşünmüştür. Duncan’ın tecrübelerine göre, Bradford Beck oldukça çeşitlenen tünel mimarileri ve bina temelleri arasından yaklaşık 4 mil kadar akmaktadır.

8. Sheaf Nehri, Sheffield

İngiltere’nin Sheffield kentinden geçerken Sheaf Nehri’ni içeren tünelin sonu oldukça geniş alandadır. Nehir, Blonk Sokak Köprüsü’nün yakınında Don Nehri ile birleşmeden hemen önce kentin yeraltından akarken kimi zaman da yer üstünde görünmektedir.

Son zamanlarda Sheaf Nehri’nin su kalitesini iyileştirmek adına çabalar gösterilmesine karşın, nehir tarihsel olarak bölgedeki sanayi faaliyetlerinden, özellikle metal işlerinden kaynaklanan kirliliğe ciddi şekilde maruz kalmıştır.

9. Westbourne Nehri, Londra

Yüzyıllar boyunca, Hampstead’den ve Hyde Park üzerinden Sloane Meydanı’na ve Chelsea’deki Thames Nehri’ne akan Westbourne da dahil olmak üzere, Londra’daki pek çok su yolu yeraltına gömülmüştür. Westbourne Nehri, büyüyen ve gelişen şehir için önemli içme suyu kaynağı olunca, bu amaçla 1437 ve 1439’da nehrin üzerine kanallar inşa edilmiştir. Ancak 19. yüzyıla gelindiğinde su, kanalizasyon haricinde herhangi bir şey için kullanılamayacak kadar kirli hale gelmiştir.

Aynı yüzyılın başlarında Westbourne Nehri, Chelsea, Paddington ve Belgravia’nın büyüyen alanlarına daha fazla yer açmak amacıyla yeraltı borularına kanalize edilmiştir. Bu çalışmalar 1850’de son bulmuştur ve nehir o zamandan beri adeta ‘kayıp’ durumdadır. Yapılan ilk orijinal boruların II. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın yoğun şekilde bombalanmasının ardından korunabilen bazı kısımları hala Sloane Square metro istasyonunun üzerinde görülebilmektedir.