Doğal olayların yıkıcı felaketlere dönüşme yeteneğinin somut kanıtı için aslında yanardağlardan başka yere bakmanıza gerek yok. Şu anda dünya çapında yaklaşık 1500 adet olan bu metaforik cehennem portalları, yalnızca volkanik kül ve lav püskürtmekle kalmaz, aynı zamanda iklimi ve dünya olaylarının gidişatını kökten değiştirme gücüne sahiptir.

Çoğu, kül ve lav katmanlarından zamanla inşa edilen koni şeklindeki yükseltiler olan stratovolkanlardır. Nispeten yumuşak olan bileşimleri, patlayana dek içeriden basınç oluşmasına izin verir; bu da önceden çok az uyarı vererek patlayıcı püskürmelere neden olur. Dik eğimleri ayrıca çamur kaymaları ve piroklastik akıntılara neden olur. Tüm bu faktörler onları en tehlikeli yanardağ türü yapar. Çünkü tam aksine Hawaii’dekiler gibi kalkan volkanlar yere yakındır ve genellikle dünyadaki menfezlerden lav yayarlar.

İşte tüm bu patlamalar tarihte pek çok kez büyük yıkımlara neden olmuştur. İşte dünya tarihindeki en büyük yanardağ patlamaları…

1. Novarupta - Alaska

Volkanik patlamalar, sonuçlar açısından ya da basitçe saf çıktıları açısından ölçülebilirler. İkinci durumda, 6 Haziran 1912’de başlayan Novarupta ya da Katmai olarak bilinen patlama tam anlamıyla anıtsal olaylardandı.

Yanardağdan 60 saat boyunca 13 kilometreküpten fazla lav ya da saatte 573,2 milyon tona eşdeğer lav salındı. Yaklaşık 100 mil uzaklıktaki Kodiak’ta, yerde 1 fitten fazla kül toplandı. Yanardağı çevreleyen soğumuş kül tabakası sarılarak ‘10.000 Duman Vadisi’ni oluşturdu ve buharı tüten fumaroller (yerde gaz ya da su buharının kaçtığı açıklıklar) yarattı.

Olay, yaz sıcaklıklarını azalttığı söylenen atmosferik pus bile yarattı. Tümüyle 20. yüzyılın en büyük volkanik patlamasıydı. Patlamaların patlayıcı itişinin ölçümü olan ve en azın ‘1’, en güçlünün ise ‘8’ ile puanlandığı Volkanik Patlayıcılık İndeksi’nde (VEI) 6 aldı.

2. Krakatoa - Endonezya

Endonezya, 1800’lerin en güçlü volkanik olaylarından ikisine ev sahipliği yapma gibi istenmeyen ayrıcalığa sahiptir. Talihsizdir ancak gayet makuldür çünkü herhangi bir ülkeden çok daha fazla olacak şekilde 150 aktif volkana sahiptir. Bunlardan biri, Ağustos 1883’te, Sumatra yakınlarındaki adada Krakatoa (kimi zaman Krakatau olarak da adlandırılır) patladığında meydana geldi.

Yaklaşık 5 mil küp lav, 50 mil havaya fırladı ve büyük tsunamilere yol açtı. Volkan, büyük patlamasına kadar geçen aylardan birkaç uyarı verdi ve kül bulutunun gökyüzüne sadece 7 mil ulaştığı nispeten daha küçük patlamalar oldu. 6 VEI değerine sahip ilk büyük patlama 26 Ağustos’ta geldi ve adanın üçte ikisini yerle bir etti. Bunu diğer patlamalar izledi ve sonuçta gezegenin sıcaklığının birkaç derece düşmesine yol açan küresel kül örtüsü oluştu. Tsunamiler komşu adalara çarptığında ölen 31.000 kişi dahil olmak üzere yaklaşık 36.000 kişi hayatını kaybetti.

3. Tambora Dağı - Endonezya

Volkanların acımasızlığı, Nisan 1815’te Endonezya’nın Sumbawa kentinde patlayan Tambora Dağı ile tam ve hastalıklı şekilde sergilendi. VEI’si 7 olan patlamadan önceki günlerde, yakındaki askerler top benzeri gümbürtüler duydu ve silahlandılar çünkü düşmanın saldırmak üzere olduğunu düşündüler. Aslında öyle sayılırdı ama bu düşman, daha ‘doğal’ düşmandı.

Tambora atmosfere 25 mil boyunca 12 mil küp gaz ve toz yayarak yükselen tsunamileri tetikledi ve çevredeki adaları külle kapladı. Yaklaşık 10.000 kişinin anında ölmesinin ardından 90.000 kişi ise gıda kıtlığı nedeniyle yaşamını yitirdi. Bugün bilim insanları, epik patlamanın küresel havayı kökten değiştirmiş olabileceğine ve Kuzey Amerika ve Avrupa’da mahsul kıtlığına yol açabileceğine inanıyorlar.

1816’da Tambora’nın külleri Kuzey Yarımküre’nin gökyüzünü kaplarken şair Lord Byron ve yazar Mary Shelly de dahil olmak üzere edebi kişilikler arkadaşlarına ortama uygun ürkütücü şeyler yazmaları için meydan okudu. Hatta Mary Shelly bu dönemde meşhur Frankenstein’ını kaleme aldı.

4. Mount St. Helens - Washington

18 Mayıs 1980’de St. Helen Dağı’nın tepesini patlattığında Kuzey Amerika’yı vurdu. Günler önce gerçekleşen deprem, yanardağlarda çığlara yol açmıştı. Bunu araziyi istikrarsız hale getiren binlerce deprem izledi. Ardından 5,1 büyüklüğünde depremi vurarak zirvenin kül ve sıcak gazları gökyüzüne doğru savurmasına neden oldu.

Patlama, dağın yüksekliğinden inanılmaz derecede uzağa, 1314 fit yükseldi. Etkileri 230 mil kare boyunca hissedildi; 158 mil otoyol hasar gördü. Felaketten kurtarma maliyeti 1,1 milyar doların üzerindeydi. 57 kişinin ölümü ve 5 VEI değeriyle St. Helens Dağı patlaması kendi tarihindeki en ölümcül patlama olmaya devam etmektedir.

5. Vesuvius (Vezüv) - İtalya

Tam olarak diğer büyük patlamalar seviyesinde olmasa da (VEI değeri yalnızca 5’tir.), Vezüv Yanardağı’nın öfkesini çevreleyen bilgiler onu tek başına ayrı kategoriye alır.

MS 79 senesinde 24 Ağustos’ta patlayan yanardağ, Roma şehirleri Pompeii ve Herculaneum’u kesintiye uğrayan binlerce hayatın donmuş portrelerine dönüştürdü. Külle kaplanmadan önce Pompeii, meyve bahçelerini ve üzüm bağlarını besleyen verimli topraklarıyla bilinirdi; örneğin Herculaneum, Roma seçkinleri için yaz kaçamağı bölgesiydi.

Vezüv patladığında, pek çok kişi onun sakinleşmesini umarak geride kaldı. Ancak diğer patlama şehirleri gaza boğdu ve yaktı; ardından onları çamur ve küle gömdü. Şehirler 18. yüzyılda yeniden keşfedildi ve Pompeii ile Herculaneum’un son günleriyle alakalı yeni keşifler hala yapılmaktadır.

6. Pinatubo - Filipinler

Yakın tarihli patlamalardan olan Pinatubo Dağı’ndaki devasa volkanik patlama (6 VEI değerinde), 15 Haziran 1991’de Filipinler’de Luzon’un yoğun nüfuslu bölümünün felaketle yok olmasına neden oldu. Bir dizi depremden ve dünya yüzeyine doğru 20 mil yol kat eden magma akışından sonra, gazla çalışan ve toplamda 5 kilometreküpten fazla olan lav serbest kaldığında Pinatubo’nun faaliyeti arttı.

Piroklastik kül ve pomza akıntıları, dağın eteğinde 660 fit kalınlığında tortu bırakırken tropik fırtınalar volkanik püskürmeden geniş çamur kaymaları yarattı. Ağır ıslak kül katmanları binaları ezdi. Neyse ki bilimsel tahminler sayesinde bölgenin sakinleri tahliye edilmiş ve binlerce hayat kurtarılmıştı.

7. Laki - İrlanda

Şu anda İzlanda’daki Vatnajökull Ulusal Parkı’nda yer alan Laki’yi, katıksız inadı yüzünden birkaç volkanik patlama vurdu. Laki, dev patlama yerine, 1783 ve 1784’te sekiz aydan fazla süren bir dizi lav akışı ve patlamasını sürdürerek 4’lük VEI değeri kaydetti.

Yanardağ tüm Boston şehrini 207 fit derinliğine gömecek kadar lav üretti. Patlama, yaprakları yakmaya ve cildi tahriş etmeye yetecek kadar güçlü asit yağmuruna neden olan gazlar yayarken çiftlik hayvanlarının zarar görmesi, o sırada İzlanda nüfusunun 1/4’i öldürmüş olabilecek kıtlığa neden oldu. Tambora patlamasının ardından olduğu gibi, Laki’nin kül örtüsü Avrupa’da yaygın hava bozulmalarına ve gıda kıtlığına neden oldu. Hatta bu patlamanın Fransız Devrimi’nden önceki huzursuzluğu bile körüklediği söylenir.

8. Pelee - Martinik

Pelee Dağı, Fransız Karayip adası Martinik’teki sessiz St. Pierre mezrasının üzerinde saatli bomba gibi görünüyordu. Mayıs 1902’nin başlarında, şiddetli lahar (volkanik kaya parçaları ve sudan oluşan nehir) dağın yamacından fışkırdı, denize ulaşmadan önce şeker rafinerisini sular altında bıraktı ve tsunamiyi tetikledi.

Kargaşa, vahşi yaşam hayvanlarının dağlardan kaçmasına ve kasabada güvenlik aramasına neden oldu. Engereklerden gelen ısırıklar yaklaşık 50 kişiyi öldürdü. Ancak adanın valisi, sakinlere gerçek tehlike olmadığına dair güvence verdi. Ne yazık ki son derece yanılıyordu. 8 Mayıs’ta dağ, 4’lük VEI değeriyle patladı ve St. Pierre’i yok eden, sadece birkaç dakika içinde 30.000 sakini öldüren aşırı ısınmış gaz ve enkaz patlamasını serbest bıraktı.

9. Nevado Del Ruiz - Kolombiya

77 mil karelik Nevado del Ruiz, heybetli stratovolkandır. 1570’ten beri birkaç kez patlasa da en unutulmaz olay 13 Kasım 1985’te meydana geldi.

Magma yanardağın zirvesine doğru yükselirken ısı zirveyi örten devasa buzulları eritti. Erimiş buz nehirleri, vadilerde feci çamur kaymalarına neden olmak için mevcut nehirlerle birleşen yıkıcı laharlar haline geldi. VEI 3 değerli patlama sırasında, yakındaki Armero kasabası dümdüz oldu ve selde 23.000 kişi hayatını kaybetti.

10. Yellowstone - Wyoming

Yellowstone Milli Parkı’nın zeminin altında, kayıtlı insanlık tarihinde en az üç kez patladığına inanılan süpervolkan gizlenir: 2,1 milyon yıl önce (8’lik VEI değerine sahipti), 1,3 milyon yıl önce ve 664.000 yıl önce patlamıştır. Sonuncusu yerde 34 mile 50 mil büyüklüğünde çöküntü yarattı.

Bugün Yellowstone’un altındaki magma 5 mil derinliğindedir ve bazılarının, eğer yeniden patlarsa süper patlamayı serbest bırakma potansiyeli sayesinde Rockies’i küle gömebileceğine inanmasına sebep olur. Ancak bunun olma ihtimali sıfırdır.