Güney Amerikalı Yerli Halklar ve İspanyolların Gelişi

Latin Amerika ile Güney Amerika’nın aynı olduğu sanılsa da doğrusu; Latin Amerika’nın Orta Amerika ve Güney Amerika’yı içine alan bölge olduğudur. Kuzeyde kalan ABD ve Kanada ülkelerinin bulunduğu Kuzey Amerika ise Anglo-Amerika olarak anılır. Dolayısıyla Güney Amerika ve Orta Amerika’daki uygarlıkları ve dahi yerli halkları birlikte ele almak yerinde olacaktır.

Latin Amerika Uygarlıkları

Amerika kıtasının keşfinden 3000 yıl kadar önce bu bölgede çeşitli uygarlıklar hüküm sürmüştür. M.Ö 1800 ve M.Ö 300 yılları arasında Orta Amerika’da birbirinden farklı kültürlerin yaşadığı görülür. Bu uygarlıklar matematik, astronomi, tıp, sanat, edebiyat alanında ilerlemişler, abaküsü bulmuşlar, takvimler oluşturmuşlar, tekerleği icat etmişler; tarım ve mühendislik dallarında varlık göstermişler ve özgün bir din sistemi oluşturmuşlardır.

Bölgede onlarca şehir devleti, krallık ve imparatorluk ortaya çıkmış, dağılmış; karşı karşıya gelmişlerdir. İsimleri ön plana çıkan uygarlıklar; Mayalar, Aztekler, Olmekler, Teotihuacan, Zapotec, Mixtec, Huastec, Purepecha ve Toltekler’dir.

Aynı dönemde Güney Amerika da dev yağmur ormanları, dağları, ovaları ve kıyıları ile on milyonlarca insana ev sahipliği yapıyordu. Güney Amerika'da M.Ö 16.500'lerdeki insan varlığı arkeolojik kazılarla ortaya konmuştur. Amazon Ormanları'nda M.Ö 10.000'de yerleşik bir nüfusun yaşadığı tahmin edilmektedir. Bölgenin keşfedilmesine kadar çok çeşitli ve ileri medeniyetler kurulmuştur. Bu bölgede yerleşik düzende öne çıkan uygarlıklar ise; İnkalar, Valdivialar, Canarisler, Chavinler, Çipçalar ve Moçeler’dir.

Sömürge Operasyonları ve Bağımsızlık Mücadeleleri

İspanya ve Portekiz'in yaptığı anlaşmalarla bölgeyi planlı bir şekilde sömürmesiyle bu topluluklar büyük ölçüde yok olmuştur. 1550'de İspanya Kolombiya'da, Portekiz ise Brezilya'da güç kazanmıştır. 1650'de İngiltere, Fransa ve Hollanda da bölgede keşifler gerçekleştirmiştir. 1800 yılında Güney Amerika tamamen sömürge haline gelmiştir.

1810'da birçok ülkede isyanlar başlamış; Paraguay, Şili, Kolombiya, Peru, Brezilya ve son olarak Bolivya bağımsızlığını kazanmıştır (1825). İspanya ve Portekiz güç kaybederek bölgeden tamamen çekilmek zorunda kalmıştır. İngiltere, Fransa ve Hollanda ise bazı bölgelerde egemenliklerini devam ettirmiştir. 1828'de bağımsızlığını kazanmış bazı ülkeler arasında çıkan savaşlar 1870'e kadar devam etmiş ve Güney Amerika’da bölünmelere yol açmıştır.

Ayrıca İnsanlık Tarihinin Ezber Bozan Sihirli Keşfi : Göbeklitepe adlı yazımızı inceleyebilirsiniz

Amerika Kıtasının Keşfi

Her şey, Kristof Kolomb'un 1492 yılında İspanya’nın himayesinde, yeni ticaret rotaları bulmak için, batıya doğru giderek Uzakdoğu'ya ulaşmaya çalıştığı keşif gezisinde, tesadüfen Amerika Kıtası'nı bulmasıyla başladı. Kolomb, 1492-1493 yıllarında yaptığı ilk 2 seferinde, Bahamalar'a ve bazı Karayip Adaları'na, 3. Seferinde ise Güney Amerika sahillerine ulaştı.

Böylelikle Kristof Kolomb seferlerinin sponsoru olan İspanyol İmparatorluğu, Karayip Adaları da içinde olmak üzere, Kuzey Amerika'dan Güney Amerika'nın en uç noktasına kadar, en büyük sömürgelerin sahibi olan ilk Avrupa ülkesi oldu. İlk İspanyol kenti, 1496 yılında kurulmuş olan Santo Domingo'dur (günümüzde Dominik Cumhuriyeti sınırları içindedir). 1508'de San Juan ve Porto Riko; 1519 yılında da Veracruz ve Panama City kurulmuştur. Günümüzde ABD/Florida Eyaleti sınırlarında bulunan ve ABD'nin üzerinde yerleşim olan en eski şehri unvanına sahip St. Augustine de 1565 yılında İspanyollar tarafından kurulmuştur.

İspanyolların Güney Amerika’ya Gelişi/Keşif

İspanyol İmparatorluğu, ilk keşfin ardından pek çok denizciyi yeni kıtayı bulmaları ve keşif yapmaları için teşvik eder. Keşif eylemlerini hayata geçiren İspanyol denizciler, Amerika Kıtası’nda adeta zamanın gerisinde yaşayan yerlilerle karşılaşırlar. Ancak kendilerini çok samimi ve misafirperver biçimde karşılayan yerli halkı barbar, gelişmemiş ve sapkın olmakla itham ederler. Aslında İspanyollar karaya ilk ayak bastıklarında Latin Amerika’da Maya, İnka ve Aztek uygarlıkları gibi üç büyük medeniyet hüküm sürmektedir…

Uygarlıkların Yok Edilmesi ve Sömürgelerin Başlaması/Fetih

İspanyolların ilk işi bu uygarlıkları ortadan kaldırmak olur. Keşfettikleri topraklarda karşılarına çıkan büyük uygarlıkları yok sayan İspanyollar, yaptıklarını meşrulaştırmak için de ‘yerlilerin törenlerle insan kurban ettiklerini, yamyam olduklarını, sodomik ve ensest uygulamalarla doğal yasaları çiğnediklerini’ öne sürerler. Bundan ötürü de yerlilerin politik hakları olamayacağını savunurlar. Bu düşünceden hareketle, hiçbir engel tanımadan fetih hareketlerine girişirler.

Çok hızlı ve çok acımasız bir İspanyol fethi yaşanır kıta üzerinde.  Fetihler askeri olanakların kullanılmasının yanı sıra farklı alt gruplardan oluşan yerli halklar arasındaki düşmanlıktan da faydalanır. Yerli halkların ve büyük uygarlıkların direncini kıran bir diğer önemli husus ise salgın hastalıklar olur.

Avrupalıların beraberlerinde getirdikleri kızamık, kabakulak, veba, grip ve çiçek gibi hastalıklara karşı kıtada yaşayan yerlilerinin direnci yoktur. O dönemde Karayip Adaları’ndan başlayarak Orta ve Güney Amerika’nın daha yoğun nüfuslu bölgelerine sıçrayan salgınlar, bazı bölgelerde yerli nüfusun yüzde 90’ına yakınının ölümüne neden olur. Dolayısıyla hem teknolojik üstünlük hem halklar arasındaki hamaset ve hem de öldürücü salgın hastalıklar İspanyolların, yerli uygarlıkları etkisiz hale getirmesinde ve sömürge kurmasında önemli rol oynar.

Latin Amerika’da İspanyol Yayılmacılığı

Bölgenin zenginliklerini ele geçirmek ve egemenlik kurmak isteyen İspanyollar, kıtaya yönelik seferler düzenlemeye devam ettiler. İspanyol fatihler, yarım yüzyıl içinde Meksika’ya, Orta Amerika’ya ve Brezilya hariç, Güney Amerika’nın önemli bir bölümüne egemenliklerini yaydılar.

İspanyollar kıtada başlattıkları şiddete dayalı sömürgeci yayılma neticesinde, 300 yıl boyunca dünyanın en batısında yer alan Yeni Dünya’nın zenginliklerine sahip oldular. Latin Amerika’nın istilası on yedinci yüzyılın sonlarına kadar devam etti. Bu dönemde Latin Amerika’nın tüm kaynakları kullanıldı. İspanyolların bu acımasız fetih hareketi, Amerika’nın yerli halkları için esaret, yoksulluk ve yıkım getirdi. Ateşli silah bilmeyen ama matematik, tıp, astronomi sanat gibi alanlarda gelişmiş uygarlıklar yaratmış olan Latin Amerikalı Mayalar, İnkalar, Aztekler ne yazık ki yok olup gittiler…

Ayrıca Dünyanın En Küçük 5 Ülkesi ve Kuruluş Öyküleri adlı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Güney Amerika’da Varlığını Sürdürmeyi Başarmış Yerli Halklar

Günümüzde Güney Amerika kıtasında, milyonlarca nüfusa sahip yerli halkların varlığını sürdürdüğü tahmin ediliyor. En fazla yerli nüfusa sahip Latin Amerika ülkeleri Bolivya, Ekvator, Guatemala, Meksika ve Peru’dur. Bütün yerli toplulukların tarih, dil ve dünya görüşleri kendine ait özellikler taşıyor. Sayısal olarak çoğunlukta olmalarına rağmen yerli halklar ayrımcılığa ve sömürüye maruz kalmaya devam ediyor.

İspanyolların işgal ettiği zamanlardan bu yana kölelik, katliam, zorunlu göç, statü dışı bırakılma ve aşağılanma gibi sorunlarla mücadele ediyor. Yerli halkın büyük çoğunluğu yoksul hayatlar sürerken, baskın topluma karşı direnişleri ve yıllar boyu yaşadıklarına rağmen hayatta kalabilmeleri ilham verici.

Quechualar

10 milyonluk nüfusuyla bölgenin en büyük yerli topluluğu olduğu söylenebilir. İnka İmparatorluğu soyundan gelen Quechualar, Kolombiya, Ekvator, Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili’de yaşıyorlar. Peru’da Quechua dili konuşan nüfusun, İspanyolca konuşan nüfusa eşit olması nedeniyle Quechua dili resmi dil olarak kullanılıyor.

Mayalar

Güney Amerika’nın ikinci büyük yerli çoğunluğunu (yaklaşık 8 milyon olduğu tahmin ediliyor) Mayalar oluşturuyor. Güney Meksika, Guetamala, Belize, Honduras ve El Salvador’da yaşayan Maya halkı Güney Amerika’da yaklaşık 4000 yıl öncesinde var olan ileri bir medeniyetten geliyor. Eski Maya Uygarlığının kullandığı sayısal sistemler ve takvimlerle günümüzde hala adından söz ettiriyor.

Aymaralar

Üçüncü büyük halk olan Aymaralar (3 milyonluk bir nüfustan söz ediliyor); And Dağlarının yükseklerinde Peru, Bolivya, ve Şili topraklarında yaşıyorlar. Güney Amerika’nın bilinen en eski yerli topluluklarından biridir. Aymaralar, İnka İmparatorluğu’nun siyasi ve ekonomik olarak tüm kıtaya hükmettiği dönemde, dilini ve kültürünü yaşatma ayrıcalığı tanınan tek halk olmuş ve bu güçlü özellikleri sayesinde günümüze kadar varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır.