Evrensel anlamda bilgi ve öğrenme merkezi olan kütüphaneler dünya eserlerine ev sahipliği yapar. Günümüz teknolojisinin getirdiği olanaklarla, kitapların yanı sıra harita, film, CD, videokaset, DVD, Blu-Rey Disk, e-kitap, sesli kitap, veri tabanı dosyası gibi pek çok basılı ya da görsel yayına, dünyadaki büyük kütüphanelerde ulaşmak mümkündür.

Bu yazımızın konusu ise, dünyanın en eski kütüphaneleri! İlk uygarlıkların yazılı kayıtlar tutmaya başlaması ile beraber, erken dönem kütüphaneleri de ortaya çıkmaya başlıyor tarihte. Adı geçen bu ilk kütüphaneler kil tabletler üzerine yazılan bilgileri/yazıları muhafaza ediyordu. Bunların tarihi de MÖ 2500 yıllarına kadar uzanmaktadır.

Listemizde yer verdiğimiz kütüphanelerin büyük çoğunluğu yok edilmiştir. Ancak bazı yapı parçaları ve içerdikleri koleksiyonlardan birkaç tam eser ve/veya parçaları günümüze ulaşmayı başarmıştır. En yeniden en eskiye dünyanın en eski 9 kütüphanesini sizin için listeledik.

9. Al-Qarawiyyin Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MS 859

Bulunduğu Yer: Fez, Fas

Kullanılabilirlik: Evet

Dünyanın en eski kütüphanesi olduğu düşünülür ama aslında yaşayan en eski kütüphanedir demek daha doğru olacaktır. İlk kez 859 yılında açılmış olan kütüphane günümüzde dünyanın en eski üniversitelerinden birinin dışında yer alıyor. Kütüphaneyi zengin Tunuslu tüccar kızı Fatima El-Fihri kurdurmuş hatta daha sonra Qarawiyyin Camii ve Qarawiyyin Üniversitesi'ni de kurmuştur.

Yakın geçmişte, kütüphanenin çoğu, aldığı büyük hasarlar nedeniyle üniversitenin bazı akademisyenleri ve birkaç öğrencisi dışında herkesin kullanımına kapatılmıştır. 2012 yılında, Fas Kültür Bakanlığı, kütüphanenin hasarının değerlendirilmesi için çalışmalar yürütmüş ve çürümekte olan kütüphanede kapsamlı şekilde onarım ve yenileme çalışmaları yaptırmıştır. Böylece 2017'de kütüphane yeniden tüm halka açılmıştır.

8. Aziz Catherine Manastırı Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MS 548-565

Bulunduğu Yer: Sina, Mısır

Kullanılabilirlik: Evet

Sina dağı eteklerinde konumlanan Aziz Catherine Manastırı bünyesindeki kütüphane dünya üzerinde kesintisiz faaliyet gösteren en önemli kütüphanelerden biridir. Hatta manastırın kendisi de dünyanın işleyen en eski manastırlarından biri olarak kabul edilmektedir. UNESCO Dünya Mirası listesinde bulunan yapı, yaşı ve Hristiyan dünyasında verilen önemi nedeniyle, Vatikan’dan sonra ikinci sırada değer görmektedir. Yine Vatikan’dan sonra ikinci en büyük antik el yazması koleksiyonuna sahiptir.

Kütüphane, Süryanice yazılmış Sinaiticus ve 1859 yılına kadar bilinen en eski tam metin İncil olan Codex Sinaiticus’a ev sahipliği yapmaktadır.

7. Konstantinopolis İmparatorluk Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MS 337-361

Bulunduğu Yer: Konstantinopolis, Bizans (Günümüzde İstanbul)

Kullanılabilirlik: 1204 yılında yok edilmiştir.

Konstantinopolis İmparatorluk Kütüphanesi, Bizans İmparatorluğu'na ait antik dünyanın son büyük kütüphanesi olmuştur. İmparator 2. Constantius tarafından Yunan edebiyatının günümüze de kalan eserlerini korumak için kütüphaneyi kurulmuştur. Kütüphanenin, İskenderiye Kütüphanesi'nin kalıntılarını da muhafaza ettiği biliniyordu. 2. Constantius'tan sonra İmparator Valens, Yunanca eserlerin parşömen kopyalarını yaptırmıştır. Günümüzde Yunan Klasikleri olarak anılan eserlerin neredeyse tamamının, Konstantinopolis İmparatorluk Kütüphanesi'ndeki Bizans kopyalarından olduğu bilinmektedir.

Kütüphane geçirdiği bazı yangınlarda kısmi tahribatlar yaşamış ve binlerce cilt eser bu yangınlarda yok olmuştur. Ancak, bazıları kurtarılmış ve kopyalanmıştır.

6. Caesarea Maritima İlahiyat Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MS 3. Yüzyıl sonları

Bulunduğu Yer: Caesarea, İsrail

Kullanılabilirlik: Yok olmuştur.

Caesarea Maritima İlahiyat Kütüphanesi 30 binden fazla Hristiyan yazmaları içeren, zamanın en büyük dini kütüphanesi olmuştur. İskenderiyeli Origen-Helenistik âlim, münzevi ve erken dönem Hristiyan ilahiyatçısı ve hevesli Hristiyan kitap koleksiyoncusu olan akademik hazırlayıcı Caesarea'lı Pamphilus, kütüphanenin ana kurucularıydılar ve çok geniş koleksiyona ulaşmasını sağlamışlardır.

İlahiyat Kütüphanesi o kadar ünlüydü ki, Gregory Nazianzus, Büyük Basil ve Jerome da içlerinde olmak üzere dünyanın diğer bölgelerinden birçok Hristiyan bilgin orada çalışmaya gelirdi. Daha sonraki yüzyıllarda ise gerilemiştir; birkaç paha biçilmez eser kaybolmuştur. Kütüphanenin en önemli hazinelerinden birisi, İbranilere Göre İncil ve İbranice İncil'in eleştirel baskısı olan Origen Hexapla'nın kişisel kopyası idi.

5. Pergamon (Bergama) Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MÖ 197

Bulunduğu Yer: Bergama, Türkiye (Günümüzde Bergama)

Kullanılabilirlik: Yok edilmiştir.

Antik Yunan kenti Pergamon, antik dünyanın en önemli kültür merkezlerindendi. Yalnızca İskenderiye ve Antakya ona rakip olabilmiştir. Bergama, İskenderiye Kütüphanesi'nden sonra antik Yunanistan'ın en iyi ikinci kütüphanesi olan dev Pergamon Kütüphanesine ev sahipliği yapmıştır. Plutarch’ın kayıtlarına göre Bergama Kütüphanesi’nde yaklaşık 200 bin cilt eser bulunmaktaydı. Ne yazık ki günümüzde, kütüphanede var olmuş eserlerin indeksi veya kataloğu yoktur. Bu nedenle kütüphanenin gerçek büyüklüğü kesin olarak bilinemiyor.

Kütüphanenin tedarikinden büyük oranda, o dönemde şehrin ileri gelenlerinden ve kasaba meclis üyesi olan Flava Melitene sorumlu olmuştur. Bunun yanı sıra kütüphaneye Roma İmparatoru Hadrian’ın heykelini de hediye etmiştir. Efsaneye göre parşömen bu şehirde icat edilmiştir. Hatta parşömen kelimesinin aslında Pergamonlu anlamına gelen Pergamenos kelimesinin bozulmuş türemesi olduğu iddia edilmiştir. Ancak bu sadece efsanedir, çünkü Anadolu'da parşömenin Bergama kurulmadan çok önce kullanıldığı biliniyor. Zira şehir, İskenderiye'nin tekelinde olan papirüs yerine parşömen üretimi ve el yazmalarını parşömen üzerine kopyalamasıyla tanınır hale gelmiştir.

4. İskenderiye Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MÖ 3. Yüzyıl

Bulunduğu Yer: İskenderiye, Mısır

Kullanılabilirlik: Yok edilmiştir.

İskenderiye Kütüphanesi, antik dünyanın en tanınmış ve en büyük kütüphanelerindendir. Zamanında dünyanın en önemli ekonomik, kültürel ve entelektüel merkezi olan eski Mısır'daki İskenderiye şehrinde yer almıştır. İskenderiye'yi kurduğuna inanılan Büyük İskender, Asurbanipal Kraliyet Kütüphanesini ziyaret ettikten sonra buradan aldığı ilhamla kendi büyük kütüphanesini yaptırmıştır. Fethettiği yerlerde yaşayan insanların eserlerini toplamak, onları Yunancaya çevirmek ve kendi kütüphanesinde saklamak amacında olmuştur.

3.yüzyılda inşa edilen İskenderiye Kütüphanesi, döneminde, dünyadaki tüm bilgileri toplaması, eserleri papirüs tomarlarına çevirmesi ve saklamasıyla ünlenmiştir. Kütüphane, MÖ 30 yılında Roma'nın Mısır'ı fethettiği zamana kadar faaliyetini sürdürmüş, gelişmiş ancak daha sonra yakılarak yok edilmiştir ve hazinesindeki binlerce parşömen de beraberinde yok olmuştur.

3. Asurbanipal Kraliyet Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MÖ 668

Bulunduğu Yer: Antik Nineveh, Asur (Günümüzde Musul-Irak)

Kullanılabilirlik: Yok olmuştur.

20. yüzyılda antik kütüphanelerin keşfinden önce Asurbanipal Kraliyet Kütüphanesi dünyanın ilk ve en eski kraliyet kütüphanesi olarak kabul edilmiştir. Kütüphanenin adı Asur İmparatorluğu’nun son kralı Asurbanipal’den gelmektedir. İmparatorluğun en debdebeli zamanlarında inşa edilmiştir ve kütüphanede tıp, mitoloji, bilim, büyü, şiir ve coğrafya gibi pek çok alanı kapsayan çok sayıda metinler ve ciltler yer almıştır. Yapının harabelerinde 30 binden fazla kil tablete ulaşılmıştır. Asurbanipal Kütüphanesi’nden günümüze ulaşan en bilinen eser ise meşhur Gılgamış Destanı’dır ve bu tablet varlığı korunan en eski ve büyük edebiyat eseri kabul edilmektedir.

2. Ugarit Kütüphaneleri

Kuruluş Yılı: MÖ 1400-1200

Bulunduğu Yer: Laskiye, Kuzey Suriye (Günümüzde)

Kullanılabilirlik: Yok olmuştur.

1929 yılında Ugarit arşivlerine ilk kez ulaşılmıştır. Arkeologlar yaptıkları kazılarda birden fazla kütüphaneye ulaşmışlardır. Harabelerde ortaya çıkardıkları binlerce kil tablet ve yapı parçalarının farklı kütüphanelere ait olduğu tespit edilmiştir. Saray kütüphanesi, tapınak kütüphanesi ve biri Rapanu adlı diplomata ait olan iki özel kütüphane bulunmuştur. Bu iki özel kütüphanenin o zamanlar içinde dünyada benzeri yoktur. Muhtemelen kişisel kullanım için yapılmış ilk kütüphanelerdendir.

Bulunan kütüphanelerde diplomatik, hukuki, ekonomik, idari, skolastik, edebi ve dini metinlere ulaşılmıştır. Ugaritçe’de Mısır ve Luvi hiyeroglifleri ile Cypro-Minoan, Sümer, Akad, Hurrian ve Ugarit çivi yazısı gibi en az yedi farklı yazı kullanıldığı anlaşılmıştır. Ugarit şehrinin yazıcıları MÖ 1400 civarında, her biri seslere karşılık gelen ve 30 harften oluşan Ugarit alfabesini geliştirmişlerdir. Harfler diğer çivi yazısı işaretlerini hatırlatsa da benzersizdir. Ugarit alfabesi tarihteki ilk alfabe olarak kabul ediliyor.

1. Ebla Kraliyet Kütüphanesi

Kuruluş Yılı: MÖ 2500-2250

Bulunduğu Yer: Mardikh, Suriye (Günümüzde)

Kullanılabilirlik: Yok olmuştur.

Antik Ebla Krallığı’na ait Kraliyet Kütüphanesinin dünyanın en eski kütüphanesi olduğu düşünülüyor. Kütüphanenin yakın geçmişte keşfedildiğini biliyoruz. 1974-1976 yılları arasında İtalyan arkeologlar tarafından yapılan kazılarda harabelere ulaşılmış, 2 bin adet kil tablet ile 4.700 adet tablet parçası ve 10 binden fazla yonga ve küçük parçalar ortaya çıkarılmıştır. Bulunan bu koleksiyon MÖ 3 bin yılından bugüne dek bulunan en büyük metindir.

Diğer antik arşivlerden farklı olarak, Ebla kütüphanesindeki tabletlerin bilinçli şekilde düzenlendiğini ve hatta kategorize edildiğini gösteren kanıtlar vardır. Daha büyük tabletlerin başlangıçta raflarda saklandığı, ancak saray yıkılınca devrildiği anlaşılmıştır. Arkeologlar tabletlerin orijinal konumlarını yeniden oluşturabildiklerinde, bunların konuya göre düzenlendiklerini keşfetmişlerdir.