Çorak araziler olmaktan çok çöller, bölgenin zorlu koşullarına uyum sağlamış çok sayıda hayvan ve bitkileriyle biyolojik olarak zengin habitatlardır. Öyle ki kimi çöller gezegenimizin geriye kalan toplam son vahşi doğa alanları arasındadır. Üstelik dünya nüfusunun altıda birine tekabül eden 1 milyardan fazla insan aslında günümüzde çöl bölgelerinde yaşamaktadır. Haliyle her ne kadar çöller canlı yaşamı için elverişsiz görünse de aslında pek çok tür çöllerin zorlu ortamlarında hayatta kalmak için özel yollar geliştirmiştir. İşte çöller ile ilgili ilginç bilgiler, merak edilenler ve her şey…

1. Çöl Nedir?

Her kıtada bulunan çöller, dünyamızın kara alanının beşte birinden fazlasını kaplar. Yılda 25 santimetreden daha az yağmur alan her alan çöl olarak kabul edilir. Esasında çöller kurak alanlar adı verilen daha geniş bölge sınıfının parçasıdır. Bu alanlar ‘nem açığı’ kategorisinde bulunur; bu da buharlaşma yoluyla yıllık yağıştan aldıklarından daha fazla nem kaybedebilecekleri anlamına gelir.

2. Çöllerde Hava Sıcaklıkları

Çöllerin sıcak olduğuna dair yaygın anlayışa rağmen soğuk çöllerin de var olduğunu söylemek mümkündür. Kuzey Afrika’daki, dünyanın en büyük sıcak çölü olan Sahra gün boyunca 50°C’ye varan sıcaklıklara ulaşır. Ancak Asya’daki Gobi Çölü ve dünyanın en büyükleri arasında yer alan Antarktika ve Kuzey Kutbu’ndaki kutup çölleri gibi bazı çöller daima soğuktur. Öte yandan, çöllerin yalnızca %20’si kumla kaplıyken diğerleri dağlıktır.

Şili’de bulunan Atacama gibi en kurak çöller, yılda 2 mm’den daha az yağış alan bölgelere sahiptir. Bu tür ortamlar o kadar sert ve dünya dışıdır ki bilim insanları Mars’taki yaşam hakkında bile bu bölgeleri incelemişlerdir. Ayrıca birkaç yılda bir alışılmadık derecede yağışlı dönemler Atacama Çölü’nün bile kır çiçekleriyle kaplanabildiği ‘superbloom’ üretebilir.

Ayrıca Mısır Piramitleri hakkında ilginç bilgiler yazımızı inceleyebilirsiniz.

3. Çöl Hayvanları

Çöl hayvanları genellikle serin kalmalarına ve daha az su tüketmelerine yardımcı olacak yollar geliştirmiştir. Örneğin develer haftalarca susuz yaşayabilir ya da burun delikleri ve kirpikleriyle kuma karşı bariyer oluşturabilirler. Rezene tilkisi gibi pek çok çöl hayvanı geceleri hareketlenirler ve yalnızca vahşi güneş battığında avlanmak için dışarı çıkarlar. Amerika Birleşik Devletleri’nin güneybatısındaki çöl kaplumbağası gibi bazı hayvanlar zamanlarının çoğunu yeraltında geçirir. Çöl kuşlarının çoğu göçebedir ve yiyecek aramak için gökyüzünü arşınlarlar. Ve böcekler arasında, Namibya çöl böceği su için havadan sis toplayabilir. Bu çok özel adaptasyonları nedeniyle çöl hayvanları, habitatlarındaki değişikliklere karşı son derece savunmasızdır.

4. Çöl Bitkileri

Çöl bitkileri ise tek seferde yıllarca tatlı su olmadan yaşamak zorunda kalabilirler. Kimi bitkiler yeraltının derinliklerinden su alan uzun kökler geliştirerek kurak iklime uyum sağlarken kaktüsler gibi diğer bitkiler de suyu depolamak ve korumak adına gelişmiş özel araçlara sahip olurlar.

5. Çölleşme ve Arazi Kullanımı

Tüm bu alışılmış çöllerin haricinde günümüzde, dünyanın bazı yarı kurak bölgeleri endişe verici hızla çöle dönüşmektedir. Üstelik çölleşme olarak bilinen bu sürecin sebebi sanılanın aksine kuraklık değildir. Genellikle ormansızlaşma ve yarı kurak topraklara yerleşen insan popülasyonlarının taleplerinden kaynaklanır. Mesela çiftlikte çiftlik hayvanlarının toynakları tarafından toprağın dövülmesi toprak yapısını bozabilir; rüzgâr ve su ile erozyonu teşvik edebilir.

Kuzey Çin’de kentleşme, arazinin çoğunu rüzgâr erozyonuna ve çevreleyen çölden tortu birikmesine karşı korumasız bırakarak çölleşme sorunu yaratmış ve hükümeti büyüyen çöllere karşı çit olarak ‘büyük yeşil duvar’ inşa etmeye sevk etmiştir.

6. Mevcut Çöller ve İklim Değişiklikleri

Mevcut çöllerde ise iklim değişikliği dolayısıyla bazı türler tehlike altındadır. Küresel ısınma çöllerin ekolojisini ciddi anlamda tehdit etmektedir. Zaten yüksek olan sıcaklıklar daha yükselerek yavaş büyüyen ağaçları ve çalıları ortadan kaldırır; onları hızlı büyüyen otlarla değiştirerek çöl manzarasını tamamen değiştiren daha fazla orman yangını üretme olasılığı yaratır.

Pek çok çöl bitkisinin yüzlerce yıl yaşama ihtimali olmasına karşın bilim insanları Kaliforniya’da bulunan en eskisi 1000 yaşında olan ikonik ‘Joshua’ ağacının daha sıcak iklimde hayatta kalamayacağı konusunda uyarır. Eğer bu bitkiler hayatta kalamazlarsa bu, yumurtalarını Joshua ağacı çiçeğinin içine bırakan yuka güvesi gibi pek çok hayvanı etkileyebilir. Ayrıca, sıcak dalgalar ölümcül dehidrasyona sebep olduğu için çöl kuş türleri de iklim değişiklikleri yüzünden tehlike altındadır.

7. Çöller İle İlgili İlginç Bilgiler: Hiç Bilinmeyenler!

• Gezegenimizin en büyük çölü Antarktika’dır. Bu doğru! Daha önce de belirttiğimiz gibi bölgenin çöl olabilmesi için sıcak olması gerekmiyor; yalnızca kazandığından daha fazla nem kaybetmesi gerekiyor ki Antarktika kesinlikle öyle…
• Şili’deki Atacama Çölü’nün şimdiye dek hiç yağmur kaydedilmeyen bölümleri vardır. Bilim insanları bölgenin bazı kısımlarının tam 40 milyon yıldır aşırı çöl durumunda olduğuna inanıyor ve bu süre dünyadaki diğer yerlerden daha uzun.
• Günümüzde Atacama’da 1 milyondan fazla insan yaşar. Çiftçilikle geçinen vatandaşlar ekin yetiştirebilmek, lama ve alpaka yetiştirebilmek için gereken suyu akiferlerden ve eriyen kar derelerinden çıkarır.
• Eğer çölde kaybolursanız susuzluktan ölmemek için maceraperest Bear Grylls gibi gömleğinize idrar yapıp başınıza takmanıza gerek yoktur. Yalnızca palmiyelerin dallarından su emmeniz yeterli olacaktır.
• Kaktüslerden çok da emin olmamak gerekir. Fıçı kaktüsünden yudum almak istiyorsanız onu oymak için pala gibi keskin cisme ihtiyacınız olacak; üstelik yanlış türlerden seçerseniz bu size baş ağrısı ve ishal olarak geri dönecektir!
• Sahra’yı bisikletle geçme dünya rekoru, Londralı piyasa güvenliği analisti olan 36 yaşındaki Reza Pakravan tarafından 2011’de kırılmıştır. Pakravan’ın neredeyse 1800 km olan yolculuğu 13 gün, 5 saat, 50 dakika ve 14 saniye sürmüştür. Seyahatine Cezayir’den bisikletiyle yola koyulmuş, güneye inmiş, ardından Sudan’a ulaşmak için Nijer ve Çad üzerinden doğuya dönmüştür.
• Çöllerde bulunan otoyollardaki işçiler ara sıra susuz kalmış cansız bedenlere rastlarlar.
• Mühendisler Moritanya çölünde uzun yol inşa etmek için naylon perdeler dikmişler ve kum tepelerini sabit tutmak için kuraklığa dayanıklı ağaçlar dikmişlerdir. Ancak aşırı sıcaklık dalgalanmaları ağaçları öldürerek yolu bükmüştür. Deniz kabuklarından oluşan çok katmanlı yol yatağı burkulmayı çözse de sürekli hareket eden kuma çare bulunamamıştır.
• İklim değişikliği ve ormansızlaşma gibi uygulamalar yüzünden her yıl neredeyse yaklaşık 120.000 km² ekilebilir alan çöle dönüşmektedir. Birleşmiş Milletler çölleşmenin 110 ülkede 1 milyardan fazla insanın geçimini tehdit ettiğini söylemektedir.
• Yaygın inanışın aksine çölleşme ile mücadele yüksek teknolojiler gerektirmez. Örneğin Burkina Faso’da bir köy, taşları akışı yavaşlatacak şekilde konumlandırarak ve yağmur suyunun birikmesi için çukurlar açarak mahsul verimini %50 artırmıştır.
• Alman parçacık fizikçisi Gerhard Knies, dünyadaki çöllerin altı saat içinde güneşten insanların 1 yılda tükettiğinden daha fazla enerji topladığını hesaplamıştır. Örneğin 20.000 km²’lik alana sahip olan Sahra Çölü, tüm Avrupa’ya güç sağlayabilir.
• Bu hesaplama, ‘Desertec Industrial Initiative’in 2009 formasyonu olan ve Afrika ve Orta Doğu’ya uzanan güneş ve rüzgâr çiftlikleri ağı kurmayı amaçlayan projeye ilham verdi. Projeye göre yüksek voltajlı DC kablolar aracılığıyla elektrik Avrupa’ya bağlanacaktı. Desertec tahmini olarak 500 milyar dolara mal olacak ancak 2050 yılına dek Avrupa talebinin %15’ini doldurmaya yetecek kadar yenilenebilir ve çevreye zararsız elektrik sağlama olanağı yaratacak.