Ülke olarak yaşadığımız coğrafyada çöl ve/veya ilgili terimler, mevcut iklim koşullarında, gündelik konularımızdan değil belki… Ancak küresel ısınma tehlikesi, varlığını günden güne o kadar hissettiriyor ki, çöl kavramıyla yüzleşmek zorunda kalmamız işten bile değil.
Ancak gözden kaçan bilgi, çöllerin varlığının sadece ve sadece sıcaklık ile ilgili olmadığı! Dünya üzerinde var olan çöller sadece sıcak iklimlerde oluşmuyor. Esasında bir alanın çöl olarak nitelendirilmesi için gereken ön koşul bölgenin aldığı yağış miktarıdır. Eğer herhangi bir bölge yıllık 40 cm’den az yağış alıyorsa buraya çöl denmektedir. Yani sıcak ya da soğuk iklim olması sonucu değiştirmiyor. Kuraklık aynı kuraklık! Dünyanın hemen her yeri canlıların yaşaması için elverişlidir, çöller hariç! Yıllık yağış oranı 254 milimetrenin altında kalan bölgelerde yani çöllerde, canlıların yaşamını sürdürebilmesi neredeyse olanaksız gibi görünüyor…
Mevzu çöl olunca biz de dünyanın en büyük çöllerini araştırdık. Dünyanın en büyük çölünün aslında kıta olduğunu biliyor muydunuz? Öyleyse kilometre cinsinden dünyanın en büyük çöllerini beraberce inceleyelim…
14. Sonoran Çölü (310 bin km²)
Kuzey Amerika kıtasında ve Amerika Birleşik Devletleri (Arizona ve California) ile Meksika (Sonora, Baja California ve Baja California Sur) arasında yer alan subtropikal çöldür. Aynı zamanda Meksika’nın en sıcak çölü olarak bilinir.
13. Colorado Çölü (337 bin km²)
Kuzey Amerika’da ve Amerika Birleşik Devletleri (Arizona, Utah, Colorado ve New Mexico)’nde bulunan yüksek irtifaya sahip soğuk çöldür. Colorado Çölü aynı zamanda Zion, Büyük Kanyon ve Mesa Verde gibi ünlü parkları içerdiğinden, Washington dışında Amerika Birleşik Devletleri'nin en fazla milli parkını bulunduran bölgesidir.
12. Karakum Çölü (350 bin km²)
Asya kıtası üzerinde Türkmenistan ve Kazakistan sınırları içerisinde yer alan bu Orta Asya çölü aslen Türkmenistan'ın büyük kısmını kaplıyor. Aynı zamanda doğa harikası kabul edilen ‘Darvaza Gaz Krateri’ne de ev sahipliği yapıyor. Karakumy, Garagum ya da Gara Gum (Kara Kum) isimleriyle de bilinmektedir.
11. Chihuahuan Çölü (453 bin km²)
Kuzey Amerika Kıtasında yer alan en büyük çöllerdendir. Meksika ve Amerika Birleşik Devletleri sınırları içerisinde yer alır. Yıllık ortalama yağış miktarı 228 mm olan çöl, iki dağ sırası arasında bulunduğu için ne Meksika Körfezi’nden ne de Pasifik Okyanusu’ndan gelen yağışlardan yararlanamıyor. Ancak Chihuahuan Çölü’nde 2 milyonu aşkın insan yaşıyor.
10. Büyük Havza (492 bin km²)
Büyük Havza Çölü de Kuzey Amerika kıtasında yer alır. Amerika Birleşik Devletleri’nde batıda Kaliforniya'dan doğuda Utah ve Idaho'ya kadar olan bölgeleri kapsayan çöldür. Çok sayıda büyüleyici alt bölge içeren bu çöl, dondurucu soğuk kışları ve yakıcı sıcak yazları ile tanınır. Yıllık 150-300 mm arası ortalama yağış miktarına sahiptir ve bu yağışların da büyük kısmı kar şeklinde olur. Bölgeye yakın Sierra Madre Dağları, yağışların çoğunu engelleyerek ikliminde kuraklığa yol açar.
9. Suriye Çölü (500 bin km²)
Asya kıtasında; Suriye, Ürdün, Suudi Arabistan ve Irak sınırları içerisinde yer alan çöldür. Suriye Çölü, yıllık ortalama 125 mm’den daha az yağış alıyor. Bölgede hayvancılık ile uğraşan göçebe Bedeviler yaşıyorlar. Suriye Bozkırı, Ürdün Bozkırı veya Badia isimleriyle de tanınıyor.
8. Patagonya Çölü (673 bin km²)
Güney Amerika kıtasında; Arjantin ve Şili sınırları içinde yer alan soğuk çöllerdendir. Arjantin’in en büyük çölü olarak geçer. And Dağları'nda meydana gelen volkanik patlamalarla ortaya çıkan dünyanın en büyük taşlaşmış ormanı bu çölün kalbinde bulunuyor.
Patagonya'nın çoğu bozkırlarla kaplı ve yüzyıllardır göçebe halklara ev sahipliği yapıyor. Günümüzde de çiftçilik ve hayvancılık faaliyetleri için kullanılıp kullanılamayacağı yönünde tartışmaların odağındadır. Ortalama yağış oranı ise yılda 160 ila 200 mm arasında değişiyor.
7. Kalahari Çölü (900 bin km²)
Afrika kıtasının Botsvana, Namibya ve Güney Afrika ülkelerinin sınırları içerisinde yer alan büyük çöl diğer çöllerden farklı olarak, bazı yerlerde büyük oranda vahşi yaşama elverişli olabilecek kadar yağış almaktadır. Yıllık ortalama yağış miktarı bu bölgelerde 500 mm civarındadır. Kıtanın güneyinde yer alan Kalahari Çölü’nün kimi vadileri tropik bölge hayvanlarını barındırıyor. Çölün güneyinde bulunan Gemsboh Milli Parkı da nesli tükenmekte olan hayvanların bakımını yapmak üzere özel olarak kurulmuştur.
6. Gobi Çölü (1 milyon 295 bin km²)
Asya kıtasında Çin ve Moğolistan sınırları üzerinde bulunan devasa çöllerden biridir. Listenin 6. sırasında yer alıyor fakat çöl o kadar hızlı büyüyor ki önümüzdeki süreçte listenin üst sıralarına taşınabilir. Çin’in Kuzeydoğusunda bulunan ve Moğolistan ile paylaşılan çöl hem kurak hem de yağışlı mevsimlerin görülebildiği yapıdadır.
Yıllık yağış ortalaması 50-200 mm arasında değişebiliyor. Çölün doğuda kalan bölgeleri, muson yağmur kuşağındaki bölgeler gibi yaz aylarında bol yağış alabiliyor. Kışın soğuk yazın sıcak olan Gobi Çölü’nün -40 ile +45 arasında değişim gösteren sıcaklıklara sahip olduğu söylenebilir.
5. Arap Çölü (2 milyon 323 bin km²)
Asya kıtasının en büyük çölü olarak bilinir. Asya’nın batısında bulunan Arap Çölü, Arap yarımadasının çoğunu kaplar. Çölün büyük kısmı Suudi Arabistan'da yer almakla beraber 6 ülkenin daha sınırları içerisinde kalıyor; Irak, Ürdün, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Umman ve Yemen.
Arap Çölü, sadece birkaç saat içinde kavurucu sıcaktan dondurucu soğuğa değişebilen sıcaklık dereceleriyle ünlü ve bu anlamda dünyanın en uç noktalarından biri olma özelliğine sahip. Çölün iç kesimlerinin iklimi kavurucu derecede sıcaktır ve buralarda 54 dereceleri görmek mümkündür. Bölgede kuyruklar dikenli kertenkeleler ve kum kedilerinin yaşadığı biliniyor.
4. Avustralya Çölü (2 milyon 700 bin km²)
Okyanusya kıtası ve Avustralya üzerinde yer alan aynı isimli çöl anakaranın %35’ini kaplamaktadır. Avustralya'da bulunan diğer çöllerin tamamı ise kıtanın sadece %18'ini kaplar. Avustralya, Antarktika'dan sonra gelmek kaydıyla, dünyanın en kurak kıtasıdır.
Birleşik düzendeki Avustralya Çölü içerisinde, kıtadaki en büyük tek çöl bölgesi olan Büyük Viktorya Çölü bulunmaktadır. 647 bin km² olan Büyük Viktorya Çölü değişken ve önceden tahmin edilmesi güç yağış oranlarına sahiptir. Doğa koşullarının sert olması nedeniyle Çölün büyük bölümünde büyük yerleşim alanları bulunmaz.
Avustralya Çölü içerisinde bulunan diğer çöllerin isimleri ise şöyle: Büyük Kumlu Çöl, Tanami Çölü, Simpson Çölü, Gibson Çölü, Küçük Kumlu Çöl, Strzelecki Çölü, Sturt Taşlı Çöl, Tirari Çölü ve Pedirka Çölü. Avustralya Çölü, vahşi doğası ve garip yaratıkları ile de tanınmaktadır.
3. Sahra Çölü (9 milyon 200 bin km²)
Afrika kıtasının en büyük çölü olan Sahra Çölü 11 ülkenin sınırlarında bulunuyor: Cezayir, Çad, Mısır, Libya, Mali, Moritanya, Fas, Nijer, Batı Sahra, Sudan ve Tunus.
Dünyanın en büyük çölü dendiği zaman akla gelen ilk isim olma özelliğini koruyacaktır muhtemelen ve de dünyanın en sıcak çölü elbette… Uzmanlara göre Sahra Çölü ile ilgili en ilginç durum; binlerce yıldır Kuzey Afrika fırtınalarında oluşan değişimler yüzünden verimli savan ve kuru kum çölü yapıları arasında gidip geliyor olmasıdır. Değişikliğe uğrayacağı düşünülen sonraki tarih içinse on beş bin yıl sonrasına işaret edilmekte…
Yıllık yağış ortalaması 25 mm’nin altında olan çölün doğu bölgelerinde ise bu oran yıllık 5 mm’nin altına inmektedir. Güneş battıktan sonra sıcaklığın korunmasını sağlayacak bitki örtüsü bulunmadığından geceleri çok soğuk olmaktadır.
2. Arktik (Kuzey Kutup) Çölü (13 milyon 900 bin km²)
Dünyanın en büyük ikinci çölüdür ve toprakları üç kıtaya dağılmaktadır. Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa kıtaları üzerinde ABD, Kanada, Grönland, Rusya, İzlanda, Finlandiya, İsveç ve Norveç sınırları içerisinde yer almaktadır. Rusya’da bulunan Rus Çölü de bu çölün parçası olarak kabul ediliyor.
Çölün tamamı tundra iklimine sahiptir. Yılın en sıcak zamanında sadece buzları eritebilecek ısıya yükselir. En yüksek sıcaklık ortalama 10 derece iken, en düşük ortalama sıcaklık ise -4’tır. Arktik Çölü’nde kaydedilen en düşük sıcaklığın -68 derece olduğu biliniyor. Yağış miktarı oranı ise yıllık 50 cm'den düşüktür. Kuzey Kutup Çölü karakteristik olarak Fildişi Martıları, Kutup Ayıları ve Kutup Morsu gibi hayvanları ile de bilinmektedir.
1. Antarktika (Kutup) Çölü (14 milyon 200 bin km²)
Antarktika kıtasının tamamıdır ve nihayetinde dünyanın en büyük çölüdür! Üzerinde ülke olmayan bu kıtanın talibi olan ülkeler var elbette. Fransa, Birleşik Krallık, Norveç, Yeni Zelanda, Avustralya, Arjantin ve Şili talip ülkeler!
En son keşfedilen kıta olma özelliğine de sahip olan Antarktika çok geniş alan kapladığı ve çok az kaynağa sahip olduğu için bu çölde yaşayan canlılar benzersiz yaşam formlarına sahiptirler. Penguenlerden morslara kadar çok fazla türde enteresan ve vahşi hayatlara ev sahipliği yapmaktadır. Kutup Çölü yılda ortalama 200 mm yağış almaktadır. Kıtanın %98'lik bölümünde ortalama -89 derece sıcaklık kaydedilmektedir. Her yer buzlarla kaplı olduğu için de tüm anakaralar içinde en soğuk kıta ve en soğuk çöl olma özelliğine sahiptir. Bu çölde insan yaşamı yoktur.
Sıkça Sorulan Sorular
Antarktika Çölü’nün yıllık sıcaklık ortalaması -49 derece; ancak 2010 yılında kıtanın bazı yerlerinde -94,7 derece ölçümler elde edilmiştir. Bu derece, kayıtlara dünya üzerinde görülmüş en düşük sıcaklık olarak geçmiştir.
Güney Afrika ülkelerinden Namibya sınırları içerisinde kalan Namib Çölü, dünyanın bilinen en eski çölüdür. Çölün yaklaşık 80 milyon yaşında olduğu düşünülüyor.
